علم كلام

يكی از علوم اسلامی ، علم كلام است . علم كلام علمی است كه درباره عقائد
اسلامی ، يعنی آنچه از نظر اسلام بايد بدان معتقد بود و ايمان داشت بحث‏
می‏كند ، به اين نحو كه آنها را توضيح می‏دهد و درباره آنها استدلال می‏كند و
از آنها دفاع می‏نمايد .
علماء اسلامی می‏گويند : مجموع تعليمات اسلامی سه بخش است :
الف - بخش عقايد ، يعنی مسائل و معارفی كه بايد آنها را شناخت و
بدانها معتقد بود و ايمان آورد ، مانند مسأله توحيد ، صفات ذات باری‏
تعالی ، نبوت عامه و خاصه ، و برخی مسائل ديگر . و البته فرق اسلامی در
اينكه چه چيزهايی از اصول دين است و لازم است به آنها ايمان واعتقاد
داشت تا حدودی اختلاف نظر دارند .
ب - بخش اخلاق ، يعنی مسائل و دستورهايی كه درباره

" چگونه بودن " انسان از نظر صفات روحی و خصلتهای معنوی است . از
قبيل : عدالت ، تقوا ، شجاعت ، عفت ، حكمت ، استقامت ، وفا ، صداقت‏
، امانت وغيره .
ج - بخش احكام ، يعنی مسائل مربوط به كار و عمل كه چه كارهايی و چگونه‏
بايد انجام شود ، از قبيل نماز ، روزه ، حج ، جهاد ، امر به معروف و نهی‏
از منكر ، ربيع ، اجاره ، نكاح ، طلاق ، تقسيم ارث و غيره .
علمی كه متصدی بخش اول است علم كلام است ، و علمی كه عهده دار بخش‏
دوم است علم اخلاق ناميده می‏شود ، و علمی كه بخش سوم را بر ذمه دارد علم‏
فقه نام گرفته است .
در اين تقسيم آنچه مقسم واقع شده است " تعليمات اسلامی " است يعنی‏
چيزهايی كه جزو متن اسلامی است ، نه علوم اسلامی كه اموری را هم كه‏
مقدمه‏ای است بر تحقيق درباره تعليمات اسلامی شامل می‏گردد مانند ادبيات‏
، منطق و احيانا فلسفه .
ثانيا در اين تقسيم جهت ارتباط تعليمات اسلامی با " انسان " مورد
توجه قرار گرفته است ، چيزهايی كه مربوط است به عقل و انديشه انسان ة
عقايد " خوانده شده است و چيزهايی كه مربوط است به خلق و خوی انسان ة
اخلاق " خوانده شده است و چيزهايی كه مربوط است به عمل و كار انسان ة
فقه " نام گرفته است .
همچنانكه در درسهای كليات علم فقه خواهيم گفت ، علم فقه هر چند از آن‏
وجهه نظر كه فقها بحث می‏كنند يك علم است ، از وجهه ديگر مشتمل بر علوم‏
متعدد است .
به هر حال علم كلام ، علم عقائد اسلامی است . در گذشته به

آن ، علم " اصول دين " يا علم " توحيد و صفات " هم می‏گفته‏اند .

آغاز علم كلام

درباره آغاز علم كلام و اينكه از چه وقت در ميان مسلمين پديد آمد
نمی‏توان دقيقا اظهار نظر كرد . آنچه مسلم است اين است كه در نيمه دوم‏
قرن اول هجری پاره‏ای از مسائل كلامی از قبيل بحث جبر و اختيار و بحث عدل‏
در ميان مسلمين مطرح بوده است و شايد نخستين حوزه رسمی اين مباحث حوزه‏
درس حسن بصری متوفا در 110 هجری است .
در ميان مسلمين دو شخصيت از شخصيتهای نيمه دوم قرن اول نام برده‏
می‏شوند كه سخت از اختيار و آزادی انسان دفاع می‏كرده‏اند : معبد جهنی و
غيلان دمشقی . در مقابل ، افرادی بوده‏اند كه طرفدار عقيده جبر بوده‏اند .
معتقدان به اختيار و آزادی به نام " قدری " و منكران آن به نام " جبری‏
" معروف شدند .
تدريجا موارد اختلاف اين دو دسته به يك سلسله مسائل ديگر در الهيات ،
طبيعيات و اجتماعيات و برخی مسائل مربوط به انسان و معاد كشيده شد و
مسأله جبر و اختيار يكی از مسائل مورد اختلاف بود . قدريون در اين دوره‏ها
به نام " معتزله " خوانده شدند و جبريون به نام " اشاعره " .
مستشرقين و اتباع آنها اصرار دارند كه آغاز بحثهای استدلالی در جهان‏
اسلام را از اينجا و يا امثال آن بدانند .
اما حقيقت اين است كه بحث استدلالی درباره اصول اسلامی از خود قرآن‏
كريم آغاز شده است و در سخنان رسول

اكرم ( ص ) و مخصوصا در خطب اميرالمؤمنين علی ( ع ) تعقيب و تفسير شده‏
است ، گو اينكه سبك و اسلوب اين مباحث با سبك و اسلوبی كه متكلمين‏
اسلامی داشتند متفاوت است .

تحقيق يا تقليد

قرآن كريم ، ايمان را بر پايه تعقل وتفكر گذاشته است . قرآن همواره‏
می‏خواهد كه مردم از انديشه به ايمان برسند . قرآن در آنچه بايد به آن‏
مؤمن و معتقد بود و آنرا شناخت " تعبد " را كافی نمی‏داند . عليهذا در
اصول دين بايد منطقا تحقيق كرد . مثلا اينكه خداوند وجود دارد و يكی است‏
مسأله‏ای است كه منطقا بايد به آن پی برد ، و همچنين اينكه حضرت محمد
صلی الله عليه و آله پيامبر خدا است . اين جهت باعث شد كه علم اصول‏
دين از همان قرآن اول پايه گذاری شود .
پيوستن اقوام و ملل مختلف به اسلام با يك سلسله افكار و انديشه‏ها ، و
همزيستی مسلمين با ارباب ديانات ديگر از قبيل يهوديان و مسيحيان و
مجوسيان و صابئين ، و مجادلات مذهبی كه ميان مسلمين و آن فرقه‏ها رخ می‏داد
، و خصوصا پيدايش گروهی به نام " زنادقه " در جهان اسلام كه به طور كلی‏
ضد دين بودند با توجه به آزاديی كه خلفای عباسی ( در حدودی كه با سياست‏
برخورد نداشت ) داده بودند ، و پيدايش فلسفه در عالم اسلامی كه به نوبه‏
خود شكوك و شبهاتی بر می‏انگيخت ، موجب شد كه بيش از پيش ضرورت‏
تحقيق در مبانی ايمانی اسلامی و دفاع از آنها در ميان مسلمين احساس شود و
موجب ظهور متكلمان برجسته‏ای در قرنهای دوم و سوم و چهارم گرديد .

اولين مسأله

ظاهرا اولين مسأله‏ای كه در ميان مسلمين مورد بحث و قيل و قال ولم و لا
نسلم واقع شد مسأله " جبر و اختيار " بود ، واين بسيار طبيعی بود ،
زيرا اولا اين مسأله چون با سرنوشت انسانها مربوط است مورد علاقه هر
انسان بالغ الفكری است . شايد جامعه‏ای يافت نگردد كه مردمش به مرحله‏
بلوغ فكری رسيده باشند و اين مسأله در آن جامعه طرح نشده باشد . ثانيا
قرآن مجيد آيات زيادی در اين زمينه دارد كه محرك انديشه‏ها در اين مسأله‏
اساسی می‏گردد ( 1 ) .
عليهذا دليلی ندارد كه ما در جستجوی منشأ ديگری برای طرح اين مسأله در
جهان اسلامی بشويم . مستشرقين ، معمولا برای اينكه اصالت علوم و معارف‏
اسلامی را نفی كنند ، كوشش دارند به هر نحو هست برای همه علومی كه در
ميان مسلمين پديد آمده ريشه‏ای از خارج از دنيای اسلام ، خصوصا از دنيای‏
مسيحيت بيابند . از اينرو كوشش دارند به هر نحو هست ريشه اصلی علم كلام‏
را از خارج بدانند همچنانكه نظير اين كار را در مورد علم نحو ، عروض ( و
شايد معانی ، بيان و بديع ) و عرفان اسلامی كرده‏اند .
بحث جبر و اختيار كه ضمنا بحث قضا و قدر هم هست ، يعنی از آن جهت‏
كه به انسان مربوط است " جبر و اختيار " است و از آن جهت كه به خدا
مربوط است " قضا و قدر " است ، خود بحث عدل را به ميان آورد ، زيرا
رابطه‏ای آشكار ميان جبر و ظلم از يك
پاورقی :
. 1 رجوع شود به كتاب " انسان و سرنوشت " تأليف مرتضی مطهری .

طرف و اختيار و عدل از طرف ديگر ديده می‏شد .
بحث عدل ، بحث حسن و قبح ذاتی افعال را به ميان آورد ، و اين بحث به‏
نوبه خود بحث عقل و مستقلات عقليه را به ميان كشيد ، و اينها همه بحث‏
" حكمت " يعنی غايت و غرض حكيمانه داشتن ذات باری را موجب شد ( 1
) و كم كم بحث به توحيد افعالی و سپس به توحيد صفاتی كشيده شده كه‏
بعدها در اين باره توضيح خواهيم داد .
صف آرايی ميان بحثهای كلامی بعدها خيلی توسعه و دامنه پيدا كرد ، به‏
بسياری از مسائل فلسفی كشيده شد از قبيل بحث در جواهر و اعراض و تركب‏
جسم از اجزاء لا يتجزی و مسأله " خلأ " و غيره . زيرا متكلمين طرح اين‏
مسائل را به عنوان مقدمه‏ای برای مسائل مربوط به اصول دين خصوصا مسائل‏
مربوط به مبدأ و معاد لازم می‏شمردند .
از اينرو بسياری از مسائل كه در قلمرو فلسفه بود در قلمرو علم كلام هم‏
قرار گرفت . فلسفه و كلام مسائل مشترك زيادی دارند .
اگر كسی كتب كلام را - خصوصا كتب كلاميه‏ای كه از قرن هفتم به بعد
تأليف شده - مطالعه كند می‏بيند اكثر مسائل كلامی اسلامی همانها است كه‏
فلاسفه - خصوصا فلاسفه اسلامی - در كتب خود طرح كرده‏اند .
فلسفه اسلامی و كلام اسلامی در يكديگر زياد تأثير كرده‏اند . يكی از آن‏
تأثيرات اين است كه كلام برای فلسفه مسائل جديدی جبرا مطرح ساخت و
فلسفه نيز موجب شده دائره كلام وسعت
پاورقی :
. 1 رجوع شود به مقدمه كتاب " عدل الهی " تأليف مرتضی مطهری

. يابد به اين معنی كه ضرورت طرح بسياری از مسائل فلسفی در قلمرو كلام لازم‏
شناخته شد . شايد به ياری خدا ما بعدا توفيق بيابيم و نمونه‏هايی از هر دو
قسم كه به آنها اشاره كرديم بياوريم .

كلام عقلی و كلام نقلی

علم كلام در عين اينكه يك علم استدلالی و قياسی است ، از نظر مقدمات و
مبادئی كه در استدلالات خود به كار می‏برد مشتمل بر دو بخش است : عقلی و
نقلی .
بخش عقلی كلام ، مسائلی است كه مقدمات آن صرفا از عقل گرفته شده است‏
و اگر فرضا به نقل استناد شود به عنوان ارشاد و تأييد حكم عقل است ، مثل‏
مسائل مربوط به توحيد ونبوت و برخی از مسائل معاد . در اينگونه مسائل‏
استناد به نقل - كتاب و سنت - كافی نيست ، صرفا از عقل بايد استمداد
شود .
بخش نقلی كلام ، مسائلی است كه هر چند از اصول دين است و بايد به‏
آنها مؤمن و معتقد بود ، ولی نظر به اينكه اين مسائل فرع بر نبوت است ،
نه مقدم بر نبوت و نه عين آن ، كافی است كه از طريق وحی الهی يا سخن‏
قطعی پيامبر مطلب اثبات شود ، مثل مسائل مربوط به امامت ( البته به‏
عقيده شيعه كه امامت را از اصول دين اسلام می‏داند ) و اكثر مسائل مربوط
به معاد .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: